|
O tolerancji wobec Żydów w Polsce
Krótka historia Żydów w Polsce od zarania do rozbiorów.
Historia Żydów w Polsce liczy kilkaset lat. Były w niej długie okresy religijnej tolerancji i pomyślnej koniunktury, ale również niemal całkowita eksterminacja podczas II Wojny Światowej.
Od zarania dziejów Polska była jednym z najbardziej tolerancyjnych państw w Europie. Pierwsza masowa migracja Żydów do Polski miała miejsce w czasie pierwszej krucjaty w 1098 roku. Zachęceni tolerancyjnymi rządami księcia Bolesława Krzywoustego osiedlali się na terenie całego ówczesnego państwa polskiego. Książę dbał o wspólnotę żydowską, ponieważ rozumiał jej korzystny wpływ na rozwój gospodarki kraju.
W Polsce wczesnopiastowskiej funkcjonowało prawo zwyczajowe chroniące Żydów przed napaściami i rabunkiem. Panujący, chcąc zapewnić Żydom ochronę prawną, nadali im status odrębnego stanu społecznego. Uznano ich mianowicie za „niewolników skarbu” (servi camera), którzy są wraz ze swym majątkiem własnością panującego i pozostają pod jego opieką. Doprowadziło to do ustalenia się prawa oddającego Żydów bezpośrednio pod władzę monarchy.
Przybywający na ziemie Piastów Żydzi szukający schronienia przed prześladowaniami trudnili się tu najprawdopodobniej tym samym co dotychczas, a mianowicie handlem, lichwą oraz rzemiosłem. Namacalnym śladem obecności Żydów w życiu gospodarczym Polski czasów rozbicia dzielnicowego są brakteaty z napisami zapisanymi alfabetem hebrajskim. Brakteaty to monety bite w cienkiej blaszce (stąd ich nazwa: bractae (łac.) – blaszka) tylko z jednej strony. Grubość materiału nie pozwalała na bicie monety dwustronnej. W brakteatach stempel był odciśnięty wypukło na awersie, a na rewersie pojawiał się jako wklęsły (negatyw). Powierzenie żydowskim faktorom prowadzenia mennicy najlepiej świadczy o pozycji Żydów w Polsce czasów rozbicia dzielnicowego.
W XII wieku po serii pogromów napłynęła na ziemie polskie fala żydowskich uchodźców z Niemiec, Francji i Czech. Pojawiło się zwarte osadnictwo żydowskie w miastach, lokowanych na prawie niemieckim. Powstały pierwsze gminy, budowano synagogi, powstawały kirkuty. Najstarsza zachowana macewa pochodzi z Wrocławia z roku 1203 ( kamień nagrobny Dawida, syna Sar Szaloma zmarłego 04 sierpnia 1203 roku ).
W 1264 roku książę kaliski Bolesław Pobożny wydał dla żydów mieszkających w jego księstwie statut kaliski. Statut stał się bazą dla położenia Żydów w Polsce, a w późniejszym czasie do powstania także częściowo autonomicznej wspólnoty żydowskiej w Polsce. Zagwarantował on Żydom istnienie sądów żydowskich i osobnych sądów dla spraw w których brali udział zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie. Dodatkowo zapewniał on wolność osobistą i bezpieczeństwo Żydom, włączając w to swobodę wyznania, podróżowania i handlu. Ważniejsze z 36 punktów wchodzących w skład Statutu kaliskiego:
• 1. Kiedy jest sprawa przeciwko żydowi, nie może przeciw niemu świadczyć chrześcijanin sam, lecz razem z innym żydem.
• 2. Kiedy chrześcijanin pozywa na żyda o zastaw, żyd zaś utrzymuje, że żadnego nie wziął, wtedy żyd przysięgą się uwolni.
• 7. Kiedy zastaw chrześcijanina przez ogień lub kradzież u żyda zginie, żyd od nalegającego chrześcijanina przysięgą się uwolni.
• 8. Żydzi w sporach swoich (tj. między sobą) wyłączeni są spod sądów miejskich; zostają pod opieką króla lub wojewody.
• 9. Za zranienie żyda, słuszna kara i koszta kuracji.
• 10. Za zabicie żyda słuszna kara i konfiskata majątku.
• 11. Za uderzenie żyda kara zwyczajna w kraju.
• 14. Chrześcijanin niszczący cmentarz oprócz kary zwyczajnej majątek traci.
• 15. Rzucający kamieniem na szkołę żydowską odda wojewodzie dwa funty pieprzu.
• 20. Gdyby dowodów nie było, kto zabił żyda my żydom damy przeciw podejrzanym prawną opiekę.
• 21. Za gwałt na żydzie wyrządzony, chrześcijanin będzie karany podług prawa ziemskiego.
• 30. Nie wolno żydów oskarżać o używanie krwi chrześcijańskiej.
• 35. W gwałcie nocnym sąsiedzi żydowi pomoc dać winni pod kara 30 szelągów.
• 36. Wolno jest żydom wszystkie towary kupować, chleba i innych żywności dotykać się.
W 1334 król Kazimierz Wielki rozszerzył postanowienia statutu na całe Królestwo Polskie. Król ten był wyjątkowo życzliwy wobec żydów. W połowie XIV wieku napływa kolejna fala uchodźców z zachodu, spowodowana pogromami tamtejszych gmin żydowskich, wywołanymi rozszerzaniem się epidemii dżumy, o wywołanie której oskarżano żydów. W 1388 król Władysław Jagiełło rozszerzył postanowienia statutu kaliskiego na całe Wielkie Księstwo Litewskie.
W 1454 nastąpiło przyznanie statutów nieszawskich przez króla Kazimierza Jagiellończyka – pod naciskiem szlachty, władca zmuszony był cofnąć część praw przyznanych Żydom. Kolejni królowie prowadzili podobną, niekonsekwentną politykę względem Żydów. Na początku XVI wieku do Rzeczypospolitej ściągali Żydzi, wygnani z Hiszpanii, Portugalii, Niemiec, Austrii i Czech. W połowie XVI wieku na ziemiach polskich żyło już ok. 80 proc. światowego żydostwa. Gwałtowny rozwój kultury i sztuki żydowskiej na ziemiach polskich sprawił, że Polska stała się wtedy centrum świata żydowskiego.
Najbardziej pomyślny okres w dziejach Żydów polskich to jednak panowanie króla Zygmunta I Starego, który starał się ich ochraniać, a często i wyróżniać zasłużonych wyznawców judaizmu. W 1525 pierwszy Żyd został uszlachcony przez króla (podczas hołdu pruskiego na rycerza został pasowany, a następnie nobilitowany Michał Ezofowicz, brat podskarbiego litewskiego), a w 1534 król Zygmunt zniósł prawo, nakazujące Żydom noszenie wyróżniającego ich ubioru. W 1547 w Lublinie została otwarta pierwsza żydowska drukarnia. Zygmunt II August kontynuował tolerancyjną politykę swojego ojca, m.in. nadając Żydom autonomię w dziedzinie administracji komunalnej. W 1567 miało miejsce ufundowanie pierwszej jesziwy. Tolerancyjna polityka władców Polski przyczyniła się do tego, że Polskę określano jako niebo dla szlachty, czyściec dla mieszczan, piekło dla chłopów i raj dla Żydów. W 1568 Zygmunt II August wystawił serię przywilejów de non tolerandis Christianis dla miast żydowskich, zakazujących chrześcijanom wstępu m.in. na Kazimierz i do żydowskiej dzielnicy w Lublinie.
W okresie XI-XVII w. do Polski napływała ludność żydowska uchodząca przed prześladowaniami z Zachodu, tworząc w miarę upływu czasu największe skupisko Żydów w Europie – na początku XVI w. ich liczba szacowana jest na ziemiach polskich i litewskich na 10–24 tys., na przełomie XV i XVI w. było ich w Rzeczpospolitej ok. 150 tys. (2 proc. ogółu mieszkańców), a w 1600 r. już 300 tys. Inne szacunki mówią o 80-100 tys. Żydów na początku XVII w. i 200 tys. w połowie tego stulecia.
Po bezdzietnej śmierci Zygmunta Augusta i krótkim panowaniu Henryka III Walezego, na tron Polski został wybrany Stefan Batory, który, jak się później okazało, był władcą tolerancyjnym i przyjaźnie nastawionym wobec Żydów. Zezwolił np. starozakonnym prowadzić wszelki handel bez ograniczeń, nawet w święta chrześcijańskie . Żydzi izolowali się od swoich chrześcijańskich sąsiadów. Było to na rękę zarówno rabinom przewodzącym poszczególnym gminom, jak i duchowieństwu katolickiemu, gdyż uniemożliwiało asymilację i głębsze wzajemne poznanie między obiema wspólnotami. Pomimo tego, że żydzi podobnie jak inni zamieszkiwali miasta, to jednak nie brali udziału w powoływaniu władz miejskich (co było skutkiem tego że spod ich jurysdykcji byli wyłączeni), a w swoich wewnętrznych sprawach podlegali władzy rabinów, starszych lub sędziów. Pewne ograniczenia dla osadnictwa żydowskiego występowały jedynie w miastach Prus Królewskich spośród których faktycznie realizowano je tylko w Toruniu. We wspólnotach żydowskich pojawiały się czasem konflikty i nieporozumienia, dla rozwiązywania których zwoływano spotkania rabinów. W 1580 król Stefan Batory powołał Sejm Czterech Ziem (Waad), centralną organizację samorządu żydowskiego w Koronie. Żydzi byli wówczas postrzegani jako piąty stan Rzeczypospolitej – obok duchowieństwa, szlachty, mieszczaństwa i chłopów. Po śmierci Batorego, w 1587 w czasie bezkrólewia Saul Wahl został rzekomo ogłoszony przez niezdecydowaną szlachtę tymczasowym królem Polski. Mówi o tym legenda, której jednak nie potwierdzają źródła historyczne.
W XVII w. Rzeczpospolita była drugim po Turcji skupiskiem Żydów w Europie. Ich liczebność w 1648 szacuje się na około pół miliona. Mniejszość żydowska w tym okresie coraz szerzej rozwijała działalność gospodarczą skutecznie konkurując z rodzimym i niemieckim mieszczaństwem. To z kolei spowodowało, że propaganda kleru katolickiego oskarżająca Żydów o bezczeszczenie hostii, mordy rytualne i wytaczanie krwi z dzieci chrześcijańskich na macę zyskała szeroki odbiór przede wszystkim wśród pospólstwa miejskiego. Tymczasem powtarzania podobnych tez zazwyczaj nie można się doszukać w opiniach przedstawicieli bogatej szlachty czy patrycjatu miejskiego. Nieliczne przykłady nietolerancji z tego okresu miały charakter wyłącznie antyjudaistyczny, a nie antysemicki. Królowie polscy i magnaci niezmiennie otaczali Żydów szczególną protekcją prawną. Już Aleksander Jagiellończyk wprowadził karę śmierci za niesłuszne oskarżenie o mord rytualny, a Zygmunt III Waza zakazał w 1618 druku i rozpowszechniania broszur mogących wywołać tumulty antyżydowskie. W miastach prywatnych na obszarze ordynacji magnackich Żydzi posiadali wyjątkowe przywileje, często nie tylko uczestniczyli w wyborze władz miejskich, ale i sami zasiadali w radach miejskich. Na dworach magnackich pełnili funkcje faktorów, arendarzy, bankierów, sekretarzy, tłumaczy, cyrulików i szpiegów.
W 1623 miało miejsce pierwsze posiedzenie Waadu Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w 1632 król Władysław IV potwierdził zakaz drukowania i rozpowszechniania treści antysemickich. W 1633 Żydzi w Poznaniu otrzymali od monarchy prawo de non tolerandis Christianis.
Gdy na tron polski wstąpiła dynastia saska, Żydzi utracili wsparcie władców. Nasilała się przemoc względem nich ze strony szlachty i mieszczaństwa, a tolerancja religijna, obecna w mentalności poprzednich pokoleń, odchodziła w niepamięć. W tym czasie mieszkańcy Rzeczypospolitej osiągali "standardy" nietolerancji europejskiej. W większych miastach, takich jak Poznań czy Kraków, niesnaski chrześcijańsko-żydowskie były bardzo częste. Ataki na Żydów ze strony uczniów i studentów, nazywane Schüler-Gelauf stały się tam codziennością .
W 1750 populacja żydowska osiągnęła liczbę 750 tys., co stanowiło 8% ludności. W przeddzień zaborów było ich już prawie 800 tys.
W 1772, za panowania ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego miał miejsce I rozbiór Polski. W jego wyniku najwięcej Żydów polskich trafiło pod panowanie Imperium Rosyjskiego i Austrii. W Polsce natomiast narastało przekonanie o konieczności przeprowadzenia reform. W 1773 powstała Komisja Edukacji Narodowej, pierwsze na świecie ministerstwo oświaty. Jeden z jej członków, kanclerz Andrzej Zamoyski opowiadał się za ustanowieniem gwarancji nienaruszalności osobistej i prawa własności, a także tolerancji religijnej. Jednakże postulował też, ażeby Żydzi zamieszkujący miasta byli oddzieleni od chrześcijan, a ci którzy nie posiadają stałego zawodu powinni zostać wydaleni z państwa. Według niego nawet ci Żydzi, którzy zajęli się rolnictwem nie powinni posiadać ziemi na własność. Jednocześnie jednak część szlachty i intelektualistów proponowała wprowadzenie pełnego równouprawnienia Żydów. W latach 1788-1792 Sejm Czteroletni pracował m.in. nad ustawami dotyczącymi położenia Żydów, w 1792 zapewniono im nietykalność osobistą. U schyłku XVIII w. 2/3 polskich Żydów żyło w miastach, 1/3 zajmowała się handlem, 1/3 rzemiosłem, mniej niż 1/6 żyła z szynkarstwa i arend (stanowili 80% arendarzy wiejskich). Żydzi zmuszeni byli do płacenia specjalnego podatku za zwolnienie od ewentualnego poboru do wojska oraz uzyskiwać zgodę na małżeństwa.
II rozbiór Polski w 1793 pokazał, że powyższe działania pojawiły się jednak za późno. Konsyliarz konfederacji targowickiej ksiądz Michał Sierakowski za obietnicę kilku tysięcy dukatów ułożył projekt, w którym ustawy uzyskane przez popierających konstytucję 3 maja mieszczan warszawskich, nakazujące usunięcie ludności żydowskiej z Warszawy uznał za bezprawne . Żydzi brali udział w zbrojnym oporze przeciwko działaniom zaborców. W 1794 w czasie insurekcji kościuszkowskiej, Berek Joselewicz stworzył lekkokonny pułk żydowski. Gdy wojska rosyjskie pod wodzą Aleksandra Suworowa dokonały w 1794 rzezi Pragi ich ofiarami w dużej mierze padli żydowscy mieszkańcy tego przedmieścia Warszawy .
W wyniku III rozbioru Polski większość Żydów polskich znalazła się pod panowaniem rosyjskim.
Na podstawie własnych badań genealogicznych i ogólnie dostępnych źródeł w Internecie opracował Stanisław Kabziński.
Zapraszam do dyskusji.
Stanisław Kabziński
|
Zaloguj
Zarejestruj
FAQ
Szukaj
to jest z "Oredownika" ilustrowanego dziennika narodowego i katolickiego, piatek 2 wrzesien 1938.
