Wielkopolskie Towarzystwo Genealogiczne GNIAZDO

http://www.archiwum.leszno.pl/new/conta ... sciana.pdf
Materialy archiwalne do dziejow Kościana
Leszno 2016

Recenzent
Prof. zw. dr hab. Stanisław Sierpowski
Tekst
Dr Emilian Prałat
Dr hab. Miron Urbaniak, prof. nadzw.
Wybór materiałów i podpisy
Barbara Ratajewska
Kwerenda archiwalna
Alicja Bodylska, Barbara Ratajewska, Barbara Tomczyk
Redakcja językowa i korekta
Janina Chodera
Projekt okładki
Jacek Wilk
Skład
Paweł Szewczyk
Publikacja ukazała się dzięki finansowemu wsparciu Urzędu Miasta Kościana
Realizacja
KSIĘŻY MŁYN Dom Wydawniczy Michał Koliński, Łódź
...
Spis treści

Przedmowa (Elżbieta Olender) ........................................................................................ 5
Wstęp (Emilian Prałat, Miron Urbaniak) ............................................................................ 7

CZĘŚĆ I: ZARYS DZIEJÓW KOŚCIANA (Emilian Prałat, Miron Urbaniak)
Antiqua civitas ante Costen (Emilian Prałat) ..................................................................... 11
Miasto królewskie – u źródeł prosperity (Emilian Prałat) ..................................................... 17
Tempore felix i jego symbole (Emilian Prałat) ................................................................... 19
Edukacja i szkolnictwo (Emilian Prałat) ............................................................................ 31
W cieniu pruskiego orła (Miron Urbaniak) ............................................................... 33
W okresie międzywojennym (Miron Urbaniak) ................................................................... 49
Pod okupacją hitlerowską (Miron Urbaniak) ....................................................................... 55
W nowej, ludowej rzeczywistości (Miron Urbaniak) ............................................................. 59
Komentarz redakcyjny do tłumaczeń dokumentów łacińskich ............................................... 64

CZĘŚĆ II: MATERIAŁY ARCHIWALNE DO DZIEJÓW KOŚCIANA (Barbara Ratajewska)
Dokumenty pergaminowe i papierowe ............................................................................... 67
Dokumentacja kartografi czna .......................................................................................... 91
Tłoki pieczętne i odciski stempli ....................................................................................... 105
Dokumentacja techniczna ............................................................................................... 111
Materiały archiwalne ulotne ............................................................................................. 131
Aktowe materiały archiwalne ........................................................................................... 165
Fotografie ..................................................................................................................... 221
Prasa – ogłoszenia ......................................................................................................... 245
BIBLIOGRAFIA ...............................................................................................
...
Przedmowa

Materiały archiwalne do dziejów Kościana to kolejna publikacja wydana przez Archiwum Państwowe w Lesznie, tym razem – jak wskazuje tytuł – poświęcona Kościanowi. Wydawnictwo to mogło powstać dzięki dofinansowaniu przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych projektu pod nazwą: Materiały archiwalne do dziejów Kościana – wybór źródeł, przygotowanego w 2015 r. przez Archiwum Państwowe w Lesznie. Projekt zyskał też istotne wsparcie ze strony władz samorządowych Miasta Kościana, za co szczególne podziękowania należą się Burmistrzowi Michałowi Jurdze oraz jego Zastępcy Maciejowi Kasprzakowi.
Pomysł opublikowania materiałów archiwalnych dotyczących Kościana jest w pewnym sensie nietypowy, bowiem to władze samorządowe Kościana zwróciły się do Archiwum Państwowego w Lesznie z propozycją wydania książki prezentującej źródła do dziejów grodu nad Obrą.
Taka sytuacja zdarza się niezwykle rzadko, a zatem tym większe wyrazy uznania i wdzięczności należą się kościańskim Włodarzom, dbającym skądinąd od lat o propagowanie historii swej małej ojczyzny.
Publikacja nie mogłaby powstać w takim kształcie bez zaangażowania Autorów: prof. Mirona Urbaniaka z Uniwersytetu Wrocławskiego, dr. Emiliana Prałata z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, będącego zarazem społecznym opiekunem zabytków powiatu kościańskiego, a także mgr Barbary Ratajewskiej, pracującej od lat w leszczyńskim Archiwum. To oni zdecydowali się przygotować krótki rys historyczny i dokonać wyboru materiałów źródłowych, a zatem ku Nim kieruję słowa wdzięczności.
Autorzy pierwszej części – rysu historycznego, starali się, aby omawiane zagadnienia były powiązane z częścią albumową i – w miarę możliwości– odnosiły się również do zagadnień pozostających na uboczu wcześniejszych opracowań.
Archiwum Państwowe w Lesznie sprawuje opiekę archiwalną nad miastem i gminą Kościan oraz powiatem kościańskim, aczkolwiek nie jest jedynym depozytariuszem materiałów archiwalnych z tego regionu. Zmiany na przestrzeni lat oraz uwarunkowania historyczne spowodowały, że źródła do historii Kościana są bardzo rozproszone i znajdują się głównie w Archiwach Państwowych w Lesznie oraz Poznaniu. Materiały źródłowe, zwłaszcza ikonograficzne, dotyczące Kościana przechowywane są również w Muzeum im. dr. Henryka Florkowskiego w Kościanie, które – jak widać w niniejszej publikacji – zechciało podzielić się na łamach książki swoimi nietuzinkowymi zbiorami. Spora grupa archiwaliów znajduje się także w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu oraz Instytucie Pamięci Narodowej, Oddział w Poznaniu, ale z uwagi na olbrzymią spuściznę źródłową w placówkach archiwalnych w Lesznie i Poznaniu, nie zostały one poddane kwerendzie. Bogactwo przechowywanych we wspomnianych placówkach archiwaliów odzwierciedla zresztą wybór materiałów zamieszczony w drugiej części publikacji, a opracowany przez mgr Barbarę Ratajewską.
Na zakończenie, chciałabym złożyć serdeczne podziękowania wszystkim osobom i instytucjom, które nie sposób wymienić tu z nazwiska, za życzliwość, udzieloną pomoc czy wsparcie w trakcie powstawania publikacji. Dzięki ich informacjom możliwe stało się uzupełnienie wielu brakujących wątków. Wśród tych osób oraz instytucji, nie mogę pominąć jednak Dyrektora Archiwum Państwowego w Poznaniu mgr. Henryka Krystka oraz Dyrektora Muzeum w Kościanie mgr. Dariusza Krama, których otwartość, przychylność i pomoc przyczyniły się w znacznym stopniu do realizacji tego projektu. Dziękuję także prof. zw. dr. hab. Stanisławowi Sierpowskiemu, znanemu i cenionemu historykowi oraz znawcy dziejów Wielkopolski, z którą ma liczne związki, za cenne uwagi merytoryczne, wskazówki i okazane wsparcie na wielu etapach powstawania niniejszego opracowania. Słowa uznania należą się również Pracownikom leszczyńskiego Archiwum, którzy zaangażowali się w przeprowadzenie kwerendy archiwalnej: mgr Alicji Bodylskiej, mgr Barbarze Ratajewskiej i mgr Barbarze Tomczyk.
Mam nadzieję, że przygotowana przez Archiwum Państwowe w Lesznie, we współpracy z pozostałymi osobami oraz instytucjami, publikacja przyczyni się nie tylko do jeszcze lepszego poznania historii Kościana, ale także do wzrostu zainteresowania jego dziejami wśród mieszkańców grodu nad Obrą, którzy z dumą będą spoglądali na swe królewskie miasto i jego historię utrwaloną w bogatych archiwach.
dr Elżbieta Olender
dyrektor Archiwum Państwowego w Lesznie
...
Wstęp

W ręce Czytelników trafi a publikacja, której głównym przesłaniem jest prezentacja najciekawszych archiwaliów do dziejów Kościana. Pochodzą one głównie z Archiwum Państwowego w Lesznie i Poznaniu, a dokumentują w sposób wybiórczy różne wydarzania i fakty z dziejów Kościana na przestrzeni wieków. Przy okazji przyznać trzeba, że Kościan miał sporo szczęścia, gdyż spuścizna archiwalna wytworzona przez samorząd miejski oraz Starostwo Powiatowe w Kościanie przetrwała zabory oraz zawieruchy wojenne w stosunkowo dobrym stanie. Wie o tym zapewne wielu mieszkańców Kościana, którzy już wcześniej korzystali z zasobów archiwalnych w Lesznie i Poznaniu, co znajduje odzwierciedlenie w niezwykle bogatym dorobku naukowym dotyczącym dziejów grodu nad Obrą. Niekwestionowana w tym zasługa Członków Towarzystwa Miłośników Ziemi Kościańskiej (TMZK), którzy już od ponad pół wieku zgłębiają losy regionu kościańskiego, publikując niestrudzenie wyniki swoich badań. Efektem jest dorobek, który imponuje nie tylko rozmiarami, ale także różnorodnością podejmowanych zagadnień1.
Mając tedy na uwadze olbrzymi i zróżnicowany zagadnieniowo zasób różnego typu publikacji Towarzystwa Miłośników Ziemi Kościańskiej, a także innych Autorów podejmujących problemy związane z dziejami grodu nad Obrą, niezwykle trudno było przygotować krótką część wprowadzającą do niniejszej publikacji. Z jednej strony ograniczona liczba stron książki, z drugiej konieczność dostosowania treści rozważań wstępnych do możliwie szerokiego grona odbiorców, wreszcie też wspomniany dorobek TMZK, który nie sposób bagatelizować bądź ignorować. Dlatego też część wstępna ma siłą rzeczy charakter wybiórczy, stanowi subiektywny wybór omawianych zagadnień, gdyż nie sposób było przedstawić szeroko rozumiane dzieje Kościana, co z jednej strony – ze względu na wielkość i charakter publikacji – nie było możliwe, z drugiej zaś – z uwagi na przygotowaną dekadę temu dwutomową monografię dziejów Kościana – było nieuzasadnione2.
Z kilkudziesięciostronicową częścią wstępną, mającą na celu wprowadzenie do części albumowej, prezentującej bogactwo archiwaliów do dziejów Kościana, zmierzyliśmy się wspólnie: Emilian Prałat, społeczny opiekun zabytków, z wykształcenia slawista oraz znany i ceniony historyk sztuki, regionalista, a przy tym niestrudzony badacz dziejów rodu Chłapowskich, związanych nierozerwalnie z Ziemią Kościańską, podjął się trudu napisania rozdziałów omawiających losy Kościana do czasów zaboru pruskiego, oraz Miron Urbaniak, historyk i badacz dziejów techniki, a przy tym specjalista z zakresu dziejów XIX stulecia, miejskich zakładów przemysłowych, kolejnictwa czy samorządu pruskiego.
Niezwykle istotną rolę odegrały również reprezentujące Archiwum Państwowe w Lesznie: Barbara Ratajewska, Autorka m.in. publikacji o archiwaliach wschowskich, Alicja Bodylska i Barbara Tomczyk. Wspólnie przeprowadziły kwerendę w zasobie Archiwów Państwowych w Lesznie i Poznaniu, zaś Barbara Ratajewska dokonała następnie wyboru materiałów do pracy i sporządziła podpisy.
Jak zostało powiedziane wcześniej, publikacja ma charakter subiektywny, bowiem bogactwo i różnorodność archiwaliów związanych z dziejami Kościana, nie pozwalają na całościowe zaprezentowanie tego dziedzictwa w książce. Niemniej jednak staraliśmy się, aby wybór źródeł archiwalnych i wstępne rozważania historyczne dotyczyły możliwie najszerszego spektrum problemów i zagadnień związanych z przeszłością Kościana. Czytelnik znajdzie zatem dokumenty związane z życiem cechowym w mieście w okresie staropolskim, plany techniczne obiektów użyteczności publicznej, ale także dokumenty odwołujące się do funkcjonowania samorządu municypalnego i władz powiatowych czy też reprodukcje akt przypominających o tragicznych mordach hitlerowskich w czasie II wojny światowej (skany materiałów archiwalnych wykonali Tomasz Balcerek i Adam Górski odpowiednio z Archiwum Państwowego w Poznaniu i Zielonej Górze oraz Alicja Bodylska, Marcin Kapała, Barbara Ratajewska i Barbara Tomczyk z Archiwum Państwowego w Lesznie). Dodać wypada, że dokładniejsze informacje o zespołach, a także jednostkach archiwalnych dotyczących dziejów Kościana, znaleźć można w bazach danych, udostępnionych
na stronie internetowej Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w Warszawie (http://www.archiwa.gov.pl). Natomiast Narodowe Archiwum Cyfrowe prowadzi bardzo przydatny do badań naukowych serwis internetowy „Szukaj w archiwach” (http://www.szukajwarchiwach.pl).
Konstruując krótką część historyczną, staraliśmy się odnosić omawiane w niej zagadnienia do reprodukcji dokumentów archiwalnych, zawartych w części albumowej, aczkolwiek sporo uwagi poświęcaliśmy też zagadnieniom związanym z dziedzictwem materialnym Kościana, z którym mieszkańcy stykają się do chwili obecnej, funkcjonując w krajobrazie kulturowym kształtowanym w mieście od wieków. Stąd szersze odwołania do budownictwa sakralnego i bogatego, a przede wszystkim cennego pod względem artystycznym i kulturowym wystroju świątyń, zaprezentowane piórem Emiliana Prałata. Stąd także więcej uwagi poświęcono miejskim zakładom przemysłowym czy też infrastrukturze kolejowej na stacji w Kościanie, do tej pory raczej pomijanym przez kościańskich badaczy. Nie zmienia to jednak faktu, że w treści historycznego wstępu dominują odwołania do literatury, zarówno książek, jak i artykułów, skreślonych przez niestrudzonych badaczy kościańskich, którzy od lat dbają o postęp w badaniach oraz propagowanie wiedzy o grodzie nad Obrą. Faktem jest też, że wybrane kwestie względnie problemy, które wymagały – zdaniem autorów – szerszego naświetlenia, zostały omówione głównie na podstawie archiwaliów z Archiwum Państwowego w Lesznie i Poznaniu, ale także Archiwum Archidiecezjalnego, tudzież lokalnych czasopism3. Niekiedy wykorzystywane były też publikacje o szerszym zasięgu, prezentujące wybrane zagadnienia z perspektywy całej Wielkopolski, co umożliwiło odniesienie określonych wydarzeń kościańskich do szerszego tła zjawiska4.
Efektem jest licząca ponad 260 stron publikacja, omawiająca skrótowo losy grodu nad Obrą, a przede wszystkim prezentująca bogatą spuściznę źródłową do dziejów Kościana, przechowywaną pieczołowicie w Archiwum Państwowym w Lesznie oraz Poznaniu. Mamy nadzieję, że pozycja ta okaże się interesująca nie tylko dla Czytelnika parającego się zawodowo dziejami miast wielkopolskich, wszak idzie o jedno z najważniejszych miast regionu – zarówno historycznie, jak i współcześnie, ale także – a może przede wszystkim – dla mieszkańców Kościana i zaangażowanych od 55 lat w badanie i propagowanie dziejów rodzinnych stron Członków Towarzystwa Miłośników
Ziemi Kościańskiej, którym publikację tę dedykujemy.
Emilian Prałat i Miron Urbaniak

1 Wykaz publikacji dostępny jest pod adresem: htt p://tmzk.pl/ Nasze_publikacje.html (dostęp: 15.09 2016).
2 Historia Kościana, t. 1: Okres staropolski, t. 2: Czasy nowożytne, pod red. Kazimierza Zimniewicza, Kościan 2005.
3 Por.: Archiwum Państwowe w Lesznie, Akta miasta Kościan; Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta miasta Kościan;
Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, m.in. liczne wizytacje kościołów, klasztorów i szpitali; „Kostener Kreisblatt ”;„Pamiętnik Towarzystwa Miłośników Ziemi Kościańskiej”;„Rocznik Leszczyński”.
4 Por.: Teresa Dohnalowa, Rozwój transportu w Wielkopolsce w latach 1815–1914, Warszawa – Poznań 1976; Jerzy Kozłowski, Wielkopolska pod pruskim zaborem w latach 1815–1918, Poznań 2004; Czesław Łuczak, Dzieje gospodarcze Wielkopolski w okresie zaborów 1815–1918, Poznań 2001; Miron Urbaniak, Modernizacja infrastruktury miejskiej
...

_________________
pozdrawiam Grażyna
bugakg@gmail.com

"Człowiek żyje tak długo, jak długo trwa pamięć o nim''